Η Ιουδαϊκή κοινότητα στο Κάστρο της Χίου κατά τη Γενουατική περίοδο…

Η εποχή της Γενουατοκρατίας (1346-1566)

Μία έρευνα από την κα. Βάλια Παπαναστασοπούλου – Αρχαιολόγο, Θεολόγο εκπαιδευτικό που παρουσιάζει την πορεία της Ιουδαικής κοινότητας στη Χίο. Αναρτούμε την περίοδο της Γενουατοκρατίας όπου η κοινότητα των Ιουδαίων αποτελούσε κομμάτι της ζωής του Κάστρου της Χίου:

… Το νησί της Χίου καταλαμβάνεται από τους Γενουάτες το 1346. Για τους Ιουδαίους της Χίου η αλλαγή από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία στη Γενουατοκρατία ήταν μία δυσοίωνη εξέλιξη. Στη φεουδαρχική Ευρώπη της εποχής εκείνης υπήρχε μία αυξανόμενη έλλειψη ανεκτικότητας στους αλλόθρησκους και αρκετοί Γάλλοι και Γερμανοί σταυροφόροι είχαν ξεκινήσει μία πρώτη εκκαθάριση των Εβραίων κατοίκων. Οπωσδήποτε, η κινητήρια δύναμη πίσω από αυτές τις ενέργειες ήταν η Καθολική Εκκλησία, γεγονός που φάνηκε έντονα και στο νησί της Χίου κατά την εποχή αυτή.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι Εβραίοι της Χίου θα πρέπει να θορυβήθηκαν με την άφιξη των Γενοβέζων στο νησί το 1346. Η πόλη της Γένοβας, εδώ και πολύ καιρό είχε εκδιώξει την εβραϊκή κοινότητά της και έκτοτε δεν επέτρεπε σε κανέναν Εβραίο να παραμένει στην πόλη περισσότερο από τρεις ημέρες. Ως εκ τούτου, υπήρχε κάθε λόγος να φοβούνται πως η γενοβέζικη Μαόνα, της οποίας τα μέλη ήταν πρωτίστως έμποροι, θα υιοθετούσαν μία αντίστοιχη πολιτική στη Χίο προκειμένου να εξαλείψουν την παρουσία κάθε δυνατού εμπορικού ανταγωνιστή.

Παρ’ όλα αυτά, οι Εβραίοι της Χίου δεν υπέφεραν από υπερβολική προκατάληψη στα χέρια των Γενοβέζων. Αυτό που τους βοήθησε ήταν ο ίδιος παράγοντας που λειτουργούσε πολλές φορές και υπέρ των Εβραίων της Δύσης και δεν ήταν άλλος από τη δύναμη του χρήματος. Στη Χίο, τα μέλη της Μαόνα, παρόλο που ήταν έμπειροι έμποροι, δεν άργησαν να εισέλθουν σε οικονομικές περιπλοκές, που αποτέλεσαν έναν από τους κύριους λόγους της πτώσης τους. Για να αποκτήσουν ρευστό χρήμα κατέφυγαν σε δανεισμό από τους Εβραίους. Και πολλές συμφωνίες βασίστηκαν στο μονοπώλιο της μαστίχας, το οποίο κατείχε αποκλειστικά η Μαόνα. Οι Εβραίοι τοκογλύφοι θα αποκτούσαν σημαντικές ποσότητες από μελλοντικές σοδειές μαστίχας ως αντάλλαγμα για το ποσό που δάνειζαν. Με αυτόν τον τρόπο οι Εβραίοι έγιναν μεσάζοντες στο εμπόριο της μαστίχας και η κοινότητά τους ευημερούσε υπό τους Γενοβέζους σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι υπό τους Βυζαντινούς και αργότερα υπό τους Τούρκους.

Μία από τις πρώτες ενέργειες των Γενουατών ήταν να δημιουργήσουν ένα γκέτο μέσα στο Κάστρο. Αυτή ήταν μία συνήθης πρακτική για τους Λατίνους κατακτητές των πόλεων της ανατολικής Μεσογείου, δηλαδή να εγκαθίστανται οι ίδιοι εντός των τειχών και να εκτοπίζουν το γηγενή πληθυσμό έξω από αυτά. Την ίδια πρακτική υιοθέτησαν και οι Γενουάτες στη Χίο. Οι Έλληνες αριστοκράτες υποχρεώθηκαν να αποχωρήσουν από το Κάστρο αφήνοντας περίπου 200 οικίες, οι οποίες πουλήθηκαν ή νοικιάστηκαν στους Λατίνους. Οι Εβραίοι ακολούθησαν τους Γενοβέζους εντός του Κάστρου, μία κίνηση την οποία ο Ιερώνυμος Ιουστινιάνι χαρακτήρισε ως αναγκαία για την προστασία των Εβραίων από τον ελληνικό πληθυσμό.

Ο Ιουστινιάνι μας πληροφορεί χαρακτηριστικά πως στη Χίο, όπως και σε άλλα μέρη του χριστιανικού κόσμου, οι Εβραίοι έπεφταν θύματα βίας κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Αναμφίβολα, αυτή η έξαρση βίας σχετιζόταν με την ανάμνηση του Πάθους του Χριστού και την πεποίθηση πως οι Εβραίοι ευθύνονταν για αυτό. Γι’ αυτό το λόγο, απαγορευόταν στους Ιουδαίους να εμφανίζονται στην πόλη από τη Μ. Πέμπτη έως και τη Δευτέρα του Πάσχα. Με αυτόν τον τρόπο, οι Εβραίοι προστατεύονταν στη συνοικία τους μέσα στο Κάστρο.

Η πρωιμότερη αναφορά στην εβραϊκή συνοικία του Κάστρου χρονολογείται στις 29 Μαΐου του 1394 και προέρχεται από ένα νοταριακό έγγραφο. Από τα μέσα του 15ου αιώνα η συνοικία χαρακτηρίζεται με την ονομασία Judaica, ονομασία που δινόταν συχνά στις εβραϊκές συνοικίες πόλεων της Ιταλίας και των ιταλικών αποικιών. Από το 1486 η ορολογία αλλάζει πάλι, καθώς σε ένα έγγραφο αυτής της χρονιάς, όπου διευθετείται ένα χρέος ανάμεσα σε ένα Εβραίο και σε έναν Γενοβέζο, γίνεται αναφορά στο carrubeus Judayche, δηλαδή το δρόμο των Εβραίων μέσα στο Κάστρο. Οι πληροφορίες των περιηγητών και των ιστορικών είναι πολυάριθμες και όλες συγκλίνουν στο ό,τι η εβραϊκή συνοικία βρισκόταν εντός των τειχών του Κάστρου και πως εκτεινόταν προς τα βόρεια ξεκινώντας από τα αριστερά της κεντρικής πύλης. Είναι ενδιαφέρον να προσθέσουμε πως η συνοικία διαχωριζόταν από το υπόλοιπο Κάστρο με ένα εσωτερικό τείχος που διέθετε μία πύλη. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες, αν κάποιοι Εβραίοι έζησαν εκτός των τειχών, αν και πολλά συμβολαιογραφικά έγγραφα αναφέρουν πως υπήρχε ιουδαϊκή περιουσία και εκτός του Κάστρου, ακόμα και σε άλλες περιοχές του νησιού.

Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι νόμοι που σχετίζονταν με την ενδυμασία των Εβραίων της Χίου. Ο Γάλλος περιηγητής Nicolas de Nicolay (1551) γράφει πως οι Εβραίοι οφείλουν να φορούν ένα υψηλό σκούφο κίτρινου χρώματος. Χρησιμοποιεί μάλιστα τη φράση «bonnet a arballeste». Η μαρτυρία του Nicolay επιβεβαιώνεται από τον Martin Crusius και τον Ιερώνυμο Ιουστινιάνι.

Ένα περίεργο έθιμο που αφορά και στους Εβραίους διαδραματιζόταν την παραμονή των Χριστουγέννων στη Χίο. Συγκεκριμένα, κάθε χρόνο η εβραϊκή κοινότητα ήταν υποχρεωμένη να φτιάχνει μία νέα σημαία που έφερε τον κόκκινο σταυρό του Αγ. Γεωργίου, έμβλημα της Γένοβας και να την τοποθετεί σε έναν ιστό που βρισκόταν στον πύργο του Κουλά μέσα στο Κάστρο. Ακολούθως, ανήμερα των Χριστουγέννων, μία ακόμη ενέργεια λάμβανε χώρα και σχετιζόταν με τους Εβραίους. Την ημέρα αυτή υπήρχε έθιμο όλοι οι μη Λατίνοι κάτοικοι της Χώρας να παρελαύνουν μπροστά από την Podesta (διοικητήριο)

για να υποβάλλουν τα σέβη τους στη Δημοκρατία της Γένοβας. Στην κεφαλή της παρέλασης βρισκόταν ο ορθόδοξος κλήρος, ενώ ακολουθούσαν οι Έλληνες ευγενείς του νησιού. Στη συνέχεια κατέφταναν και άλλες ομάδες, μεταξύ αυτών και οι Εβραίοι. Ο φόβος των Εβραίων ήταν μεγάλος και προσπαθούσαν να υποβάλουν τα σέβη τους τάχιστα και να εξαφανιστούν από την περιοχή, καθώς σε όσους παγιδεύονταν, το πλήθος τους πετούσε πορτοκάλια και τους κακοποιούσε σωματικά. Δεν μας προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση το έθιμο αυτό και η εχθρότητα εναντίον των Εβραίων του νησιού, καθώς την εποχή εκείνη τέτοιου είδους ενέργειες εναντίον των Εβραίων ήταν συνηθισμένες στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των χριστιανικών εορτών. Οπωσδήποτε συνδέονταν με τις προκαταλήψεις των χριστιανικών κοινωνιών που στο πρόσωπο των Εβραίων έβλεπαν με εξαιρετικό φανατισμό τους «σταυρωτές του Χριστού».

Κείμενο:

Βάλια Παπαναστασοπούλου -Αρχαιολόγος-Θεολόγος εκπαιδευτικός – MS – Υποψήφια Διδάκτωρ

Πηγή: http://www.archaiologia.gr/blog/2016/05/30/η-ιουδαϊκή-κοινότητα-της-χίου/