Κάστρο Χίου vs Κάστρο Χαλκίδας: Ομοιότητες και Διαφορές

Η περαιτέρω κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης και συνεπώς αυτής καθ’ αυτής της πολιτισμικής και ειδικότερα αρχιτεκτονικής ταυτότητας του Κάστρου της Χίου, επιτάσσει την επέκταση της έρευνας σε αντίστοιχα μνημεία άλλων περιοχών. Στο πλαίσιο αυτό, διαπιστώνουμε ότι η ιστορία του Βενετσιάνικου Κάστρου της Χαλκίδας παρουσιάζει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το Κάστρο της Χίου, αλλά και μια ιδιαίτερα σημαντική διάφορα.

Τα δύο Κάστρα έχουν σημαντικές ενετικές επιδράσεις. Το Κάστρο της Χαλκίδας κατασκευάστηκε από τους Ενετούς, πέφτοντας αργότερα στα χέρια των Οθωμανών. Από την άλλη πλευρά, η σημερινή σωζόμενη οχυρωματική αρχιτεκτονική του Κάστρου της Χίου οφείλεται κυρίως στη βραχύβια, αλλά καθοριστική για το Κάστρο, κατάληψη των Ενετών το 1694-1695. Ανάμεσα στα κοινά χαρακτηριστικά τους είναι πως και τα δύο βρέχονται από θάλασσα, ενώ η θέση τους είναι τέτοια που οι οχυρώσεις/τάφρος τους δίνουν τη εντύπωση ότι σχηματίζουν ένα νησί.

Εξάλλου και τα δυο κάστρα εσώκλειαν ένα μεγάλο οικισμό ο οποίος αναπόφευκτα έπαιζε δραστικό ρόλο για πολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά, διοικητικά και πολιτιστικά δρώμενα. 

Μία ακόμα σημαντική ομοιότητα του Κάστρου της Χαλκίδας με αυτό της Χίου ήταν ότι και τα δύο επικοινωνούσαν με την εκτός των τειχών περιοχή δια μέσου μιας κινητής γέφυρας, τη χρήση της οποίας μαρτυρούν στο Κάστρο της Χαλκίδας, ως και τις απαρχές του 20ου αιώνα, όμορφες φωτογραφίες. Δυστυχώς για το Κάστρο της Χίου, παρότι η “πανάρχαια” κρεμαστή γέφυρα της Πόρτας Μαγγιόρε μαρτυρείται από τον περιηγητή Ad. Testevuide ότι βρισκόταν σε χρήση στα τέλη του 19ου αιώνα, δεν υπάρχει κάποια φωτογραφία γνωστή σε μας που να αποκαλύπτει τον τρόπο λειτουργίας της και συμβολής της στην επικοινωνία του Κάστρου με την υπόλοιπη Χώρα της Χίου. Αντίθετα, στο Κάστρο της Χαλκίδας το γεωγραφικό σημείο στο οποίο κτίστηκε η Πύλη και “στήθηκε” η γέφυρα, αποτελεί φυσικό στένωμα της θαλάσσιας περιοχής (Πορθμός Ευρύπου) μεταξύ της Ν. Εύβοιας και της Στερεάς Ελλάδος. Συνεπώς, η λειτουργία της γέφυρας σε μια ιδιαίτερα πλατιά τεχνητή τάφρο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον σε σχέση με αυτήν του Κάστρου της Χαλκίδας όπου η χρήση της διαφωτίζεται από τις σωζόμενες φωτογραφίες.

Μια ενδελεχής μελέτη των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών των δύο Κάστρων, σίγουρα θα αποκάλυπτε, παρά τις εμφανείς ομοιότητές τους, πλειάδα διαφορών, όπως για παράδειγμα στην αρχιτεκτονική των επάλξεων κάποιων προμαχώνων. Ωστόσο, είναι μία και προφανής η διαφορά εκείνη που κρίνει καθοριστικά την ιστορική συνέχεια των δύο Κάστρων. Το μεν Κάστρο της Χαλκίδας δυστυχώς έχει κατεδαφιστεί και ΔΕΝ ΣΩΖΕΤΑΙ, ενώ το Κάστρο της Χίου, παρότι υπέστη αρκετές διαβρωτικές επεμβάσεις λιθολόγησης και υπήρξαν αρκετές φορές που τέθηκε το ζήτημα καταστροφής του κατά τα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Χίου, εξακολουθεί να σώζεται σήμερα σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό (δυστυχώς μεγάλο μέρος του επιλιμένιου τείχους κατεδαφίστηκε για την επέκταση του λιμανιού).

Αξιοσημείωτοι είναι οι λόγοι καταστροφής του Κάστρου της Χαλκίδας, αφού μεγάλο ρόλο έπαιξαν οι ίδιοι οι ντόπιοι: “Ακούγεται εξωφρενικό , αλλά το φρούριο που πολιορκήθηκε σκληρά από τους Τούρκους, τελικά γκρεμίστηκε απο τους Έλληνες και μάλιστα τα οικοδομικά υλικά που προέκυψαν από την κατεδάφιση των πύργων, χρησιμοποιήθηκαν για μπάζα στην κατασκευή του κρηπιδώματος στην παραλία! Σύμφωνα με μαρτυρίες τα μπάζα αποτιμήθηκαν 2,70 δραχμές το κυβικό, ώστε να αποζημιωθεί ο εργολάβος που ανέλαβε το έργο. Τόσο κοστολογήθηκε η ιστορία του τόπου. Δήμαρχος τότε ήταν ο Ηρακλής Γαζέπης, ο οποίος μετά από τέσσερις θητείες στο Δήμο, εκλέχτηκε και βουλευτής. Αγνοώ ποιός ήταν ο ακριβής ρόλος του στην κατεδάφιση, αλλά αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι σήμερα δεν σώζονται παρά μόνο ερείπια από τα οχυρωματικά έργα και μια κεντρική οδός με το όνομα του πολιτικού. Σε σχετικό άρθρο διάβασα ότι το βασικό επιχείρημα υπέρ της κατεδάφισης ήταν η αποταμίευση χρημάτων από την εκποίηση των υλικών της κατεδάφισης, αλλά και η εξασφάλιση οικοπέδων! Επίσης κάποιοι επιχειρηματολογούν λέγοντας  ότι το γκρέμισμα ήταν αίτημα  των κατοίκων που ήθελαν να αποκτήσουν πρόσβαση στη θάλασσα. Μέσα σε όλη αυτή την θολή πολιτικολογία εμπλέκουν ακόμα και τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ ότι αυτός είχε αποφασίσει πρώτος το γκρέμισμα μετά το πόρισμα της αρμόδιας επιτροπής που έλεγε ότι το κάστρο δεν παρουσιάζει πλέον στρατιωτικό ενδιαφέρον. Ο ίδιος ο  Γεώργιος όμως, σε μια από τις επισκέψεις του στην Χαλκίδα το 1904 δήλωσε ότι η κατεδάφιση του Ενετικού κάστρου είναι » Πράξη Βανδάλων»….” αναφέρει ο αρθρογράφος Χρίστος Βασιλόπουλος. 

Θα θέλαμε σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι σκοπός της πιο πάνω συνοπτικής συγκριτικής περιγραφής των δύο κάστρων είναι ένας και μόνον. Να καταδείξει πόσο ‘Τυχεροί’ έχουμε σταθεί που το Κάστρο της πόλης μας, ένας ανεκτίμητος πολιτιστικός και ιστορικός θησαυρός, κατάφερε να φτάσει στις μέρες μας. Είναι λοιπόν καθήκον μας να βοηθήσουμε στην ανάδειξη και διάσωση του γιατί η αδιαφορία μας είναι αυτή που μπορεί να αποβεί ο χειρότερος εχθρός του.

Πιο κάτω ακολουθεί ολόκληρο το άρθρο του Χρίστου Βασιλόπουλου για το Κάστρο της Χαλκίδας:

Πρόσφατα βρέθηκα στην Χαλκίδα για μια σύντομη απόδραση από την Αθήνα και ένιωσα μια τεράστια έκπληξη για ένα ιστορικό γεγονός που γνωρίζουν οι ντόπιοι, άλλα προσωπικά αγνοούσα τις λεπτομέρειες . Ο αιφνιδιασμός ήταν απόλυτος όταν αντίκρισα μια παλιά φωτογραφία που κοσμούσε την τζαμαρία ενός φούρνου σε κάποιο κάθετο δρόμο που οδηγεί στην τσιμεντένια παραλία με θέα τον πορθμό του Ευρίπου. Η φωτογραφία απεικόνιζε ένα κάστρο, αλλά αυτό δεν ταίριαζε με το σωζόμενο φρούριο της περιοχής. Τότε κατάλαβα ότι οι περισσότεροι όταν αναφέρονται στο κάστρο της Χαλκίδας μιλάνε πλέον για το μεταγενέστερο κάστρο Καράμπαμπα (1684), που διασώζεται στον απέναντι λόφο των Βοιωτικών ακτών. Δεν αναφέρονται στο θρυλικό παλιό κάστρο της πόλης που προστάτευε τους κατοίκους για αιώνες, το οποίο χάθηκε οριστικά μετά την κατεδάφισή του το 1890!… 

Ακούγεται εξωφρενικό , αλλά το φρούριο που πολιορκήθηκε σκληρά από τους Τούρκους, τελικά γκρεμίστηκε απο τους Έλληνες και μάλιστα τα οικοδομικά υλικά που προέκυψαν από την κατεδάφιση των πύργων, χρησιμοποιήθηκαν για μπάζα στην κατασκευή του κρηπιδώματος στην παραλία! Σύμφωνα με μαρτυρίες τα μπάζα αποτιμήθηκαν 2,70 δραχμές το κυβικό, ώστε να αποζημιωθεί ο εργολάβος που ανέλαβε το έργο. Τόσο κοστολογήθηκε η ιστορία του τόπου. Δήμαρχος τότε ήταν ο Ηρακλής Γαζέπης, ο οποίος μετά από τέσσερις θητείες στο Δήμο, εκλέχτηκε και βουλευτής. Αγνοώ ποιός ήταν ο ακριβής ρόλος του στην κατεδάφιση, αλλά αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι σήμερα δεν σώζονται παρά μόνο ερείπια από τα οχυρωματικά έργα και μια κεντρική οδός με το όνομα του πολιτικού. Σε σχετικό άρθρο διάβασα ότι το βασικό επιχείρημα υπέρ της κατεδάφισης ήταν η αποταμίευση χρημάτων από την εκποίηση των υλικών της κατεδάφισης, αλλά και η εξασφάλιση οικοπέδων! Επίσης κάποιοι επιχειρηματολογούν λέγοντας  ότι το γκρέμισμα ήταν αίτημα  των κατοίκων που ήθελαν να αποκτήσουν πρόσβαση στη θάλασσα. Μέσα σε όλη αυτή την θολή πολιτικολογία εμπλέκουν ακόμα και τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ ότι αυτός είχε αποφασίσει πρώτος το γκρέμισμα μετά το πόρισμα της αρμόδιας επιτροπής που έλεγε ότι το κάστρο δεν παρουσιάζει πλέον στρατιωτικό ενδιαφέρον. Ο ίδιος ο  Γεώργιος όμως, σε μια από τις επισκέψεις του στην Χαλκίδα το 1904 δήλωσε ότι η κατεδάφιση του Ενετικού κάστρου είναι » Πράξη Βανδάλων»…. 

Από τους Βυζαντινούς στους  Βενετούς και στον «Νεγρεπόντη» Σύμφωνα με την  συνθήκη διανομής των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την Άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, το κεντρικό τμήμα της Εύβοιας επιδικάσθηκε στο λατίνο βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο Μομφερρατικό (1204-1207). Ο Βονιφάτιος κατέκτησε το νησί και το παραχώρησε ως φέουδο στο Φλαμανδό ευγενή Ιάκωβο d” Avesnes (1204), ο οποίος έκτισε το κάστρο της Χαλκίδας και εγκατέστησε σε αυτό φρουρά. Μετά το θάνατο του Ιακώβου (1205) το νησί παραχωρήθηκε από το Βονιφάτιο σε τρεις βαρόνους από τη Βερόνα της Ιταλίας. Γύρω στα τέλη του 1208, ένας από αυτούς, ο Ravano dalle Carceri, έγινε κύριος ολόκληρου του νησιού. Τιτλοφορούνταν Dominus Nigropontis,  δηλ. Κύριος της Εύβοιας και  συνήψε συνθήκη συμμαχίας με τη Βενετία, με την οποία αναγνώριζε τη βενετική επικυριαρχία στην Εύβοια. Το όνομα Νεγροπόντη (Negropontis) σημαίνει «Μαύρη Γέφυρα» λόγω του χρώματος της ξύλινης γέφυρας που ένωνε το νησί με τη Στερεά Ελλάδα. Λίγο καιρό αργότερα διορίστηκε ο πρώτος Βενετός βάιλος (bailus), ο οποίος διοικούσε τις παροικίες που διατηρούσαν οι συμπατριώτες του στο νησί. Ο Βενετός βάιλος έγινε, σταδιακά, ο πραγματικός διοικητής ολόκληρου του νησιού….